“Rezoluta është shumë e rregullt, nuk ka asnjë shkelje ligjore dhe nuk cënon të drejtat e shtetit grek. E votoj se ndryshe do ishte një qëndrim haptazi i padrejtë”. Kështu shprehet Rustem Gjata, konstitucionalisti dhe ish-anëtari i Gjykatës Kushtetuese. Në një intervistë ekskluzive për gazetën “Kombëtare”, Gjata flet për Rezolutën Çame nga këndvështrimi juridik duke e cilësuar si një të drejtë ligjore për të cilën komuniteti çam nuk ka pse të hesht më. Ligji grek i Luftës nga dekreti mbretëror i 1940-s që mban peng pronat çame për Gjatën është anakronik dhe me asnjë të drejtë ligjore.
Zoti Gjata a jeni njohur me tekstin e Rezolutës për zgjidhjen e Çështjes Çame? Dhe nëse po, si ju duket përmbajtja e saj?
Po e kam lexuar. Madje e lexova me kënaqësi dhe përmbajtja e saj është shumë e rregullt për mendimin tim. Rezoluta ka përmbajtje legjitime dhe për mua legjitimohet. Shoqata “Çamëria”, po kapem me shoqatën në rradhë të parë, sepse shqiptarët çamë kanë krijuar prej disa vitesh shoqatën e tyre “Çamëria” dhe mirë kanë bërë. Tashmë është krijuar edhe partia, unë nuk po e marrë si parti, dëshiroj ta marrë si shoqatë, sepse është problem i gjithë çamëve.
Madje ata edhe si parti mundohen t’i përfshijnë të gjithë çamët duke kaluar, duke marrë aspektin kombëtar dhe kjo është e drejtë, ata këtë problem e kanë çështje të tyre. Pse e them është legjitime Rezoluta e tyre? Në radhë të parë kanë të drejtë, ata bëjnë edhe projekt-rezoluta, a do ta miratoj parlamenti ose jo duke qënë se është organ sovran kjo është tjetër çështje, por ata bëjnë edhe peticione. Unë them se është legjitime sepse ajo popullsi, ajo pjesë e popullit shqiptar është persekutuar do të thoja në kulm, aq sa nuk mund të persekutohej më tepër në Ballkan.
Aq sa kanë qënë çamë nuk mund të thuash që kanë qenë pak por janë persekutuar me dekada të tëra që nga vitet ‘20’ të shekullit XX, fillimish në forma pak më të buta, megjithëse në dukje pak më të buta duke u dëbuar nëpër Turqi. Madje edhe sot ka shumë shqiptarë çamë madje edhe ministri i Jashtëm turk në një rast tha : boshnjakët e Bosnjës domethënë myslimanë ka më tepër në Turqi se sa në Bosnje dhe shqiptarë të Kosovës ka më shumë në Turqi se se në Kosovë pra kaq shumë kanë ikur.
E thashë këtë sepse po kështu shumë çamë, madje jam i bindur se ka rrezik që të jenë më shumë në Turqi se sa sot që ka në Shqipëri. Kështu që ajo popullsi u dëbua, u persekutua në mënyrën më ç’njerëzore, për mua si jurist ku ndoshta nuk është shumë me vend të theksohet kjo, por u bë një krim kundër njerëzimit, një dënim kolektiv, me fëmijë, me burra, me gra me pleq i padrejtë.
Ata kishin shtetësinë greke, ku nga pikëpamja duhet dalluar mirë shtetësia nga kombësia pasi një shtet mund të ketë në popullsinë e vet individë me kombësi të ndryshme por një shtetësi kanë. Marrëdhënia e shtësisë është një marrëdhënie juridike mes individit dhe shtetit, pra shqiptarët e Çamërisë kishin shtetësi greke dhe askush nuk kishte të drejtë as t’ua hiqnin e as t’i dëbonin, në asnjë mënyrë. Madje edhe dëbimi i të huajve nuk lejohet kolektivisht jo më dëbimi i shtetasve të vet siç bëri Greqia, pra si popullsi shqiptare ishin të padëshirueshëm nuk po flas për të tjerat, mizoritë që iu bënë.
Ndaj në këtë drejtim kurrë e paligjshmja nuk mund të bëhet e ligjshme, aq më tepër që bie ndesh me të gjitha aktet ndërkombëtare. Nga këtë këndvështrim çamët kanë të drejtë themelore që në radhë të parë të kërkojnë të drejtat e shtetësisë, ruajtjen e shtetësisë, njohjen e saj dhe e dyta sepse kanë shtetësi origjinale dhe jo natyrale. E them këtë sepse ka dy lloj shtetësie ku për shembull vjen dikush nga jashtë dhe kërkon azil politik në Shqipëri ose do të marr shtetësinë shqiptare, në këtë rast është shtetas i natyralizuar sepse ka patur një tjetër shtetësi ai ndërsa me lindje në atë vend është shtetësi origjinale, kjo kurrë nuk mund t’iu hiqet, nuk e gjen në asnjë akt juridik që të lejojë këtë përveç rastit kur personi vetë kërkon heqjen e shtetësisë së tij sepse do të marr një shtetësi tjetër.
Pra është e drejtë themelore dhe sipas kushtetutës sonë dhe akteve ndërkombëtare hyn në të drejtat themelore të njeriut. Në këtë pikëpamje duke qënë kjo popullsi që u persekutua, kaloi vuajtje të jashtëzakonshme kjo ka të drejtën e vet të kthehet atje ku ishte nëqoftëse do të kthehet. Unë jam i bindur që shumë çam mund të mos kthehen, është çështje e tyre por është e dretë e tyre. E drejta e kthimit, e drejta e pronës nuk mund të ndahen këto analizohen veç e veç për efekt studimi apo argumentimi por jo të ndahen, janë të pandashme prona me kthimin. Nëqoftëse nuk do të kërkohej rivendosja e të drejtave çame që kanë patur atëhere do t’i jepte shteg atij shteti të thoshte që: “ ju nuk kërkoni kthimin, me të drejtë atëhere qenkeni dëbuar”, pra i jep shteg spekulimit.
Në këtë drejtim unë nuk di që qoftë nga Bashkimi Evropian qoftë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, madje SHBA-të në mënyrë të heshtur sepse ka edhe pohim në formë të heshtur e kanë pritur në mënyrë pozitive këtë, kur është çështja për të drejtat e njeriut SHBA-të, Anglia nuk falin asnjeri pavarësisht se Anglia për shembull kishte Greqinë mikun më të ngushtë dhe ka bërë shumë për të, por kur është çështja për të drejtat e njeriut nuk fal. Pra kanë të drejtë të kthehen atje, të jetojnë si qytetarë nëqoftëse duan si qytetarë të Greqisë me shtetësi greke, nuk janë të huaj pavarësisht se kanë lindur në Shqipëri prindërit e tyre, të parët e tyre origjinalisht janë me shtetësi greke.
Më pas nëse duan të qëndrojnë, duan t’i shesin pronat ajo është çështje e tyre personale, duan të jetojnë në Shqipëri apo nuk duan të jetojnë në Shqipëri është çështje e tyre sepse edhe shqiptarët kanë ikur jashtë kanë marrë shtetësi të huaj pra kjo është liria e tyre. Kemi bërë dhe një debat njëherë me disa politikanë, ku kemi diskutuar se nëqoftëse kufizojnë vetëm te pronat bëjnë gabim parimor, kjo është një tërësi të drejtash, nuk mund të shkëputen, nuk mund të ndajnë që këtë të drejtë themelore do ta realizoj dhe atë të drejtë jo. Pra duhet t’u njihet e drejta e tyre pastaj a do të jetojnë në Greqi apo jo është çështje interesi, ama t’iu marrësh pronat dhe për kaq vite t’i shfytëzosh ato prona, të mos jua njohësh, këto mua më duket një shkelje tjetër e dytë.
Në këtë drejtim janë shfytëzuar pronat, shtëpitë, trojet ku për mua Çamëria është një nga zonat më të pasura të Greqisë është mjaft e pasur nga pikëpamja bujqësore ndaj unë i jap plotësisht të drejtë kësaj çështje të drejtë, dhe për këtë të drejtë duhet të këmbëngulet që të realizohet me çdo kusht. Rezoluta nuk është ligj, duhet kuptuar edhe kjo, ajo është një projekt-rezolutë që është paraqitur në parlament në mënyrën shumë demokratike. Ajo është një e drejtë që e njeh demokracia, e drejtë për të paraqitur disa kërkesa dhe në këtë këdvështrim unë e quaj plotësisht të drejtë, pasi nuk cënon asgjë, nuk fyen, nuk ka elementë fyese dhe në argumentime është mjaft e kufizuar, nuk hyn atje për të kaluar në ekstreme sepse nuk ka elementë shovinizmi apo nacionalizmi të sëmurë.
Ju folët për të drejtat e pronësisë ku në fakt në një nga pikat themelore të Rezolutës kërkohet shfuqizimin i Ligjit grek të Luftës shpallur sipas dekretit mbretëror në 1940-ës që mban peng pronat çame. Si e vlersoni këtë kërkesë nga ana juridike?
Kërkesa për shfuqizimin ligjit për gjendjen e luftës lidhet në një mënyrë ose në tjetrën se është një pengesë për afrimin real, një mirëkuptim, një dashamirësi jo vetëm në mes popujve por edhe në mes shteteve po të hiqej ai ligj. Ai ligj është anakronik, tepër anakronik. Më falni po a mbajnë sot shtetet si Anglia që ka pësuar më së shumti nga perëndimi, apo edhe Rusia gjendjen e luftës me Gjermaninë?! Pra nuk shkon, nuk shkon, në këtë drejtim duhet të shfuqizohet patjetër se është anakronik, nuk qëndron, çfarë do të arrijë Greqia me atë, do të mbajë peng diçka.
Unë në fakt do ta argumentojë në këtë mënyrë, kur u bë lufta italo-greke në histori thuhet italo-greke dhe jo shqiptaro-greke, jo vetëm në histori por kudo, nuk është shqiptaro-greke sepse nuk kishte shtet shqiptar. Shteti shqiptar ishte i okupuar nuk ishte subjekt i marrëdhënieve ndërkombëtare, po të kishte qënë shteti shqiptar në atë kohë subjekt mund të diskutohej, pra duhet parë në këtë këndvështrim. Ne ishim të pushtuar, nuk ekzistonte një gjë e tillë, nuk mund të thuash ishim në gjendje lufte, me kë? Me një gjë që nuk ekziston? Për një shtet që çlirohet më vonë në ‘44’-ën, a mund të thuash që shteti pasardhës që u krijua më vonë është fajtor për këtë?! Në të gjitha drejtimet është anakronik. Unë kam diskutuar me jurist anglezë, gjermanë të cilët e kanë pranuar këtë, si mund të jesh në gjëndje lufte me një shtet kur ai në atë kohë kur ka qënë lufta nuk ka ekzistuar.
Çdo gjë që bëhet është e paligjshme, dëbimi është i paligjshëm, shkel të drejtat themelore të njeriut më themeloret. Dëbimi i popullit është më themelor, nuk ka kushtetutë që e mbron, s’ka akt ndërkombëtar përkundrazi aktet ndërkombëtare sot po mbrojnë në mënyrë të veçantë edhe minoritetet, mjafton të shohësh ç’bëhet sot në Kosovë për minoritetet pavarësisht sa janë, numri nuk luan rol këtu, ai që kapet me shifra e trajton në mënyrë të ftohtë, të kujton atë që thotë “kur vritet një njeri shqetësohet një shtet, kur vriten një mijë vetë vëtëm numërohen”. Ky është një qëndrim djallëzor nuk është njerëzor, nuk ka rëndësi numri ka rëndësi rivendosja e të drejtave. Asgjë tjetër nuk kërkojnë çamët, të njihen si qytetarë grekë, kur themi qytetarë greke e them në tërësi me të drejta të plota edhe për pronësinë. Mua do më vriste ndërgjegja po të flisja ndryshe, do ishte njësoj sikur t’i thuhej Millosheviçit “mirë ti i dëbove shqiptarët e Kosovës, i dëbove po na paguaj pronat”.
Ai do ishte i gatshëm me marrë hua në gjithë botën që të paguante por ajo do ishte nga pikëpamja kombëtare jo vetëm “no sens” por do ishte e palejueshme. Është kollaj të flasësh për të tjerët por duhet ta provosh vetë, kur tregojnë çamët për masakrat që kanë pësuar me të vërtetë që të rrënqethet trupi. Interesimi im dhe i gjithë shqiptarëve është të jemi dinjitoz, nuk gjej arsye sepse kjo Rezolutë nuk cënon aspak marrëdhëniet me Greqinë. I mbetet hatri Greqisë, i mbetet pa të drejtë. E di si ndodh nga njëherë huadhënësi i kërkon kthimin e huas huamarrësit dhe huamarrësi preket, pse po mi kërkon, po me ç’të drejtë preket?! Po t’i kërkon se ti nuk po ia kthen. Ndaj në këtë drejtim nuk duhet të preken as grekët po me gjakftohtësi të analizojnë, nuk çon kurrkund urrejtja në mes popujve, në mes kombeve, kurrkund nuk çon.
Pra si konstitucionalist dhe si njohës i mirë i Kushtetutës ju thoni se Rezoluta për zgjidhjen e Çështjes Çame është një e drejtë me të drejta të plota ligjore?
Rezoluta është shumë e rregullt, nuk ka asnjë shkelje ligjore dhe nuk cënon të drejtat e shtetit grek. Nga pikëpamja ndërkombëtare nuk cënon fare, është shumë e rregullt, madje ka të drejtë të kërkojë. Më falni po a ka dal kush me një vendim që me të drejtë janë dëbuar këta?! Është një shprehje “as me ne e as me ata, fetah” por a mund të qëndrojë çështja kështu? Absolutisht jo, o do t’i jepet e drejta shqiptarëve të Çamërisë ose do t’i jepet shtetit grek të atëhershëm.
Pra në këtë këndvështrim ndoshta po vjen koha që të analizohet edhe në forumet ndërkombëtare, të analizohet sepse sa më të shëndosha marrëdhëniet këtu në Ballkan aq më mirë është për të. Unë them në Ballkan sepse aty ka qënë gjithmonë vatra e zjarrit, është edhe një pikturë e 1913-ës që tregon ujqërit duke e ngrënë Shqipërinë, ujqërit nga jashtë, shumë kuptimplotë. Ndaj dhe Greqia ka nevojë që të ketë marrëdhënie sa më të shëndosha me ne se shteti shqiptar po fuqizohet politikisht, ekonomikisht. Nuk kemi më se çfarë të ndajmë, u ka ikur koha koncepteve dhe botkuptimeve të vjetra. Sot është një botë tjetër, shekulli XXI është një botë e re, i mjeri ai që nuk e kupton këtë botë të re sepse mbetet prapa, në të gjitha drejtimet mbetet prapa.
Mua më vjen mirë që Shqipëria në këtë drejtim po ecën sepse jemi një popull që kemi vuajtur nga shtypjet që na kanë bërë të huajt. Ndaj kam besim se edhe Çështja Çame do zgjidhet, unë nuk heq dorë ashtu siç kam patur besim se çështja e Kosovës do të zgjidhej madje në besimin tim kam patur dhe kundërshtarë që më thonin “aman ti Rustem sheh ëndrra në diell”, jo jo i thoja do të vij koha dhe erdhi. Sigurisht që ka vështirësi sepse jeta është luftë, jo me armë, por luftë konceptesh, luftë mendimesh por unë prap kam besim në zgjidhje. Pa zgjidhjen e Çështjes Çame më duket sikur dhe Çështja e Kosovës nuk është zgjidhur plotësisht. Këto dy çështje janë dy anët e një medalje.
Pra ju e mbështesni plotësisht këtë Rezolutë dhe do ta jepnit votën pro saj?
Patjetër që po, patjetër që do ta votoja. Si të mos ta votoj, unë rrënqethem tani vetëm kur e mendoj se po të ma bënte kush pyetjen mua po për Kosovën a do të votoje, e si të mos ta votoj. Po atëhere për Çamërinë pse të mos votoj?! Do ishte një qëndrim haptaz i padrejtë.
Nisma e ndërmarrë nga dy deputetët e PDIU-së, Shpëtim Idrizit dhe Dashamir Tahirit iu duket një nismë e drejtë në momentin e duhur?
Edhe në momentin e duhur është. Unë si jurist dhe si qytetar them se është në momentin e duhur, nuk mund të zvarritet më, mjaft është zvarritur për kaq e kaq kohë. Unë kur kujtoj vuajtjet e asaj pupullsie, pasi kam lexuar shumë për masakrat dhe gjenocidin grek kundër shqiptarëve të Çamërisë rrënqethem, është e tmerrshme. Çamët kanë vuajtur tepër , ata kanë qënë të pambrojtur, absolutisht të pambrojtur.
Po të mbahet një qëndrim tjetër do të ishte një qëndrim i ulët. Unë jam i bindur se s’ka shqiptar që e quan veten shqiptar, një njeri që të thotë se çamët nuk kanë të drejtë. Jo vetëm shqiptarë por unë kam biseduar dhe me të huaj që ua kam shpjeguar rrethanat e dëbimit, u kam thënë ata ishin popullsi që i kishin kultivuar vendit në fushën e bujqësisë, me shtëpi më të mira për atë kohë se sa zonat e tjera dhe a largohet një popullsi e tillë me dëshirë?! Duhet të ketë një çmënduri kolektive për t’u larguar me dëshirë pra përkundrazi faktet janë të pakundërshtueshme, që u përdor dhuna më ekstreme kundrejt tyre. Unë mbetem në këtë qëndrim dhe jam gati të dal në debat me këdo që ka qëndrim tjetër.
Nga këndvështrimi juaj a mendoni se këtë herë partitë politike do të votojnë pro Rezolutës?
Partitë politike analizojnë në parlament politikisht unë nuk hyj aty. Si qytetarë unë nuk kufizohem siç kufizohte politikani, se ai kufizohet aty ku duhet, flet kur duhet dhe jo kur s’duhet. Ata kanë disa norma të përcaktuara se politika nuk është e thjeshte, nuk është e lehtë ka taktikat dhe strategjitë e veta. Partitë politike janë të plotfuqishme në parlament, por parlamenti merr parasysh, analizon edhe çështjet e qytetarëve. Unë jam i bindur që parlamenti kurrë nuk do të thotë që Rezoluta është e pa vend.
Mund ta mbajë në kohë dhe mund ta shtyjë për në moment të përshtatshëm ose të gjej mekanizma të tjerë por jo që të thotë se Rezoluta është e pavend. Nuk mund të luhet me kockat e shqiptarëve çam, aq më tepër që në komunizën kanë qënë pjesa më e përbuzur, më e vuajtura e popullsisë, atëherë thoshin “hej çam”, ishin më të përbuzur deri në fejesa, martesa etj. Po kush i përçante ata? I përçante vetë shteti ynë. Ndaj duhet parë për njeriun, sepse flitet për të drejtat e njeriut.
nacionalalbania.al
Per”Alba – Dansk” Shkodrani
Leave a Reply