Një qind e pesëdhjetë vjet më parë
lindi De Rada dhe një qind e tridhjetë vjet më parë u shkrua «Milosaoja». Letërsia e re shqipe, kultura e re shqiptare në përgjithësi, po mbushin një shekull e gjysmë.
Vërtet përpara, që nga Buzuku, shkrimtarë patriotë, në kohët më të errta e rmë të egra, e kishin vënë pendën përkrah pushkës në Shqipëri, e kishm bërë shqipen me libra të shtypura dhe mjet qëndrese e lufte. Mendimtarë si Kavalioti kishin përhapur idetë e iluminizmit dhe krijuan vatra të lulëzuara kulture. Prapë, që të lindte nje letërsi e re, e cila të shpaloste fletën e madhe të frymëzimit dhe të fluturonte me idealet e kohëve të reja, duhej pritur De Rada dhe duhej pritur «Milosaoja».
Poeti, sa për Shqipërinë, aq edhe për vete, e shkroi atë vargun e tij të famshëm, – «erdhi dit’ e Arbërit». Erdhi dita e Shqipërisë, sepse shpresat që pat ngjallur krijimi i dy shteteve shqiptare, njëri në Veri e tjetri në Jugë, nga Bushatllinjtë dhe Ali Pasha, ato shpresa nuk u varrosën me shkatërrimin e atyre dy shteteve nga Turqia, po u përtërinë me idetë e reja të çlirimit kombëtar, që tek arbëreshët frymëzonin Zef Krispin apo Engjëll. Mashin, ndërsa në Shqipëri hidhnin ne veprim Dhaskal Todhrin apo Naum Veqilharxhin. Në ballë të lëvizjes për përmbysjen e absolutizmit në Italinë Jugore ishin edhe arbëreshët, dhe këta patën heronjtë e dëshmorët e tyre në atë lëvizje. Kështu edhe në ballë të luftave për çlirimin e Ballkanit nga Turqia ishin edhe shqiptarët, që patën gjithashtu heronjtë e dëshmorët e tyre në ato lufta.
De Rada qe pjellë e kësaj gjendjeje revolucionare në Itali dhe Turqi, te arbëreshët e ndër shqiptarë. «Milosaoja», që shpalli më 1836 se dita e Shqipërisë erdhi, prej atij zjarri të madh u mbrujt, aty e mori dritën dhe nisi t’i ndriçojë letërsisë sonë udhën e re. Dhe jo vetëm kaq. Me «Milosaon» kemi të parën kryevepër të letërsisë shqipe.
Pa dashur të nënçmojmë rezultatet e arritura në përpjekjen poetike shqiptare përmes krijimeve të Nezimëve apo Varibobave, s’mund të mos vëmë re menjëherë ndryshimin kolosal midis krijimtarisë së tyre dhe asaj të De Radës. Tek njëra palë, Lindja me artificializmat dhe brendinë e mykur të një vjershërie, të cilën aty-këtu e shpëton frymëzimi nga jeta bashkëkohëse, po që sidoqoftë ndrydh edhe talentet më të sigurta, si Nezimin vetë. Nga ana tjetër, epigonizmi ndaj letërsisë mistike dhe provinciale italiane, që nuk e ndihmon talentin të shkojë larg, qoftë ky edhe talenti i Varibobës. Ishte bota feudale e Lindjes dhe e Perëndimit, me mentalitetin e Kuranit dhe të Ungjillit, me ikonografinë e saj stereotipe e klishe, që përpiqej diç të përdorë edhe ngjyrat realiste, po që s’kuptonte sa duhej dhe pastaj si duhej të zhdukte zgjyrën e shekujve. Shqipja e shkruar, pak e ndjente veten të zonjën për mendime të larta. Ajo ndjehej e fortë «për mallkime, nëm’ e të shara», qesëndis Variboba. Edhe pse në shend s’e po shkruhej, – «Divan, kush pat folur shqip? » pyet veten krenar Nezimi, se pandeh të jetë ai i pari që po e hedh shqipen mbi kartë, – ajo mbytej në një pellg të madh fjalësh turke, arabe, persane, pa të cilat i dukej se nuk mund të bëhet «insan» (njerëzore!). Kënga e popullit, me magjinë e saj, ndonse pat tërhequr disa të ditur e në mes tyre edhe ndonjë poet, si Filja, nuk u çmua si një burim ku të flladitej zana shqiptare.
De Rada, me temat dhe idetë e tij të reja, duke u mbështetur te «rapsoditë» që ai mblodhi e botoi me aq dashuri, bëri kthesën, kapërcimin e madh në të ardhmen. Si heroi i përrallës, ai kishte veshur çizmet magjike, me të cilat do të këcente nga mesjeta në kohët moderne. Vepra e tij, që nga «Milosaoja», shqoi menjëherë, nëhorizontin e letërsisë shqipe, si një flamur apo si një monument që po ngrihej. Dhe vërtet ajo, me këngët e «Serafina Topisë» (1839), të «Skanderbegut të pafanë» (1872-84), të «Pasqyrës së një jete njerëzore» (1898), u çua si një monument vigan në fushën e poezisë shqipe dhe u bë objekt admirimi jo vetëm ndër arbëreshë e shqiptarë, por edhe në Evropë. Letërsia shqipe tregoi kështu origjinalitetin. e vet midis shoqeve. Atë e ngjatjetuan Lamartini e Hygoi, Mistrali e Tomazeu, Majeri e Buholci, duke i uruar një të ardhme të shkëlqyer, që ajo nuk vonoi ta ketë.
Kjo e ardhme e pat nismën një dite të gëzuar 29 nëntori, në Maki, me qiellin e kaltër lart dhe detin e kaltër poshtë, mbi ato kodrina përherë të gjelbëruara, midis ullinjve, me tingujt e këmborëve, – dhe tej, matanë detit, me Shqipërinë e paharrueshme, atdheun e të parëve, atdheun e Skënderbut, që cfilitej, po nuk epej, që shkelej, po ngrinte kokën, që arbëreshët e kujtonin me dhembje, në skamin e tyre të zi, në vuajtjet e tyre tek «dheu lëti», «dheu i huaj». Dhe vitet shkuan…
De Rada, ndonse jetoi gati një shekull dhe vërdoi gati tre çerek shekulli, me libra, gazeta, mësime, konferenca, me ç’pat në dorë, i varfër, i përndjekur, i pafat, nuk e pa dot lirinë për të cilën u shkri. Shqipëria u bë, po një Shqipëri e përgjysmuar, që sa mezi mbahej më këmbë, së cilës ia ronitnin mushkëritë po ato lëngata dhe ia pinin gjakun po ato pjavica. Një Shqipëri, që edhe De Radën vetë, birin e saj më të madh të mërgimeve tragjike, gati s’e njohu dot!
E si mund ta njihnin De Radën më se dy milion shqiptarët që s’dinin të këndojnë shqip dhe të tjerët që sa mezi gërvishnin pendën mbi letër? Kush njohu ndonjë copëzë të veprave të tij, sigurisht u mahnit, po si të njihte më shumë? Ndër ata që e njohën nië mirë, cili tregoi se vepra e tij ishte ushqyer me gjak arbëresh dhe në lufte, për ta bërë arbëreshin që ta dallojë veten fort në dhe të huaj dhe të përpiqet për çlirimin e dheut të gjyshëve, ta mbrojë edhe kundër oreksit të lubisë së re, imperializmit italian? Sa ishin ata që ia bënë të njohura këto popullit, këto dhe të tjera, në kohën kur, tinëzisht apo me bujë, fashizmi italian përgatitej të gllabëronte Shqiperinë? Po, sigurisht, pat mësues e letrarë syçelë e të guximshëm, që u përpoqën të tregojnë se si De Rada ishte gjithmonë aktual, sikundër ishte gjithmonë aktuale çështja e shpëtimit të atdheut. Por ata qenë pak. Emri i De Radës ishte i nderuar, veçse vepra e tij fare pak e njohur. De Rada, me jetën e tij prej luftëtari të madh të Rilindjes kombëtare, me këngët e tij prej artisti të ndritur, mbeti në terr, siç mbetën në terr shumë e shumë vlera shqiptare.
… Ai tani mban emrin e «Mësuesit të popullit». Ky emër i ka hije ndofta më fort se asnjë tjetër. Po, mësues, mësues i popullit, për të shtjelluar të kaluarën e lavdishme në sy të gjeneratave të reja, për të njohur e çmuar vetijat e rralla stërgjyshore, për të gjetur udhën e çlirimit, udhë ku qe heroizëm të prije. Jeta e De Radës, vepra e tij, qenë jeta dhe vepra e një heroi të mendimit. Jeta dhe vepra e tij qenë shembull i durimit e i besimit, që përcjell çështjet e drejta të popujve, i sakrificës, pa të cilën këto çështje nuk triumfojnë…
1964.
1) Botohet me ndonjë shkurtim.
Të zbulosh një këngë popullore
mbi Skënderbeun, është sikur të gjesh një thesar nga më të rrallët. Ai mbeti i pavdekshëm në kujtesën e breznive. Legjenda e tij u rrit, u zbukurua, u bë e madhërishme. Po këngët, të cilat ia thuri populli që herët dhe që u dëgjuan në Shqipëri gjer aty nga fillimi i shek. XIX, u zhdukën. Mbledhja e folklorit nisi vonë tek ne. Përveç ndonjë grimëze, e cila merr vlerë vetëm sepse ruan emrin e heroit, këngë të moçme mbi Skënderbeun nuk arritën të mblidhen në Shqipëri. Shumë qenë ata që i kërkuan më kot.
Më kujtohet se me çfarë emocioni jam takuar një ditë të vitit 1949 me Inxh. Jovan Adamin, që sapo kishte zbuluar një këngë popullore mbi Skënderbeun. Gëzimi i shokëve folkloristë, shkrimtarë e historianë, ishte i madh për atë zbulim të papritur. Po kur njohëm vargjet që inxhinieri kishte mbledhur nga një këngëtar në Krujë, kur vamë e i mblodhëm sërish vetë, na doli një krijim i ri popullor, i cili zor të ishte më i moçëm se shekulli ynë.
Po tek arbëreshët? Edhe atje nuk janë ruajtur këngët e lashta popullore mbi heroin. Këngët që botoi De Rada me shokë, janë krijime popullore apo savante në stil popullor, të shek. XVIII ose të pjesës së parë të shek. XIX. Në këtë përfundim kemi arritur ne, gjatë një studimi që botuam sot e dymbëdhjetë vjet dhe gjatë kërkimesh të reja që bëmë më pas.
Ne s’e kemi humbur shpresën, se mund të gjendet ndonjë këngë e lashtë popullore mbi Skënderbeun. Dhe ja këto ditë, rasti e solli që, duke çfletuar shtypin arbëresh të Italisë, të hasim një këngë, për të cilën nuk dimë të jetë bërë tjetërherë fjalë.
Më 1753, 39 familje shkodrane, të udhëhequra nga një farë Anton Remani, kapërcyen detin dhe dolën në Ankona. Pasi u sollën ca kohë nëpër Itali, gjer poshtë në Napoli, ato u vendosën në krahinën e Lacios, në veri të Romës, pranë qytetit të vogël Montefiaskone dhe liqenit Bolsena, në fshatrat Pianina dhe Iskia di Kastro. Avokati arbëresh, Nino Keta, që na flet për këto dy koloni më 1926 (v. gazetën «Cronache italo-albanese», Palermo 20 maj, fq. 4), thotë se nuk di më njeri shqip në ato fshatra. E fundit, ishte një plakë e martuar në familjen Mida dhe prej fisit Remani. Të dy këta emra dëshimojnë se shqiptarët e Lacios ishin vërtet nga Shkodra ose rrethi i saj. Plaka Mida mbante mend edhe një këngë mbi Skënderbeun, të cilën Keta e boton në përkthimin italisht të M. Puçinit. Ç’u bë origjinali shqip dhe kush e mblodhi këngën prej gojës së plakës, që nuk rronte më 1926? Keta nuk thotë asgjë. Ne jemi të detyruar të kënaqemi me përkthimin italisht që ai boton dhe ta kujtojmë me mirënjohje shërbimin e tij, po edhe me keqardhje që nuk shtiu në dorë origjinalin, të cilin, po ta kishte pasur, ai pa dyshim do ta botonte.
A është një krijim popullor kjo këngë? A ka qenë sjellë në Itali nga Shqipëria, apo u krijua atje? Nuk dimë ç’të themi. Aty jeton kujtimi i shtrenjtë i Skënderbeut, i gjallëruar nga një frymëzim jo i zakonshëm. Aty jeton edhe kujtimi i Shkodrës, sepse flitet për një liqen.
Vargjet e përshtatjes sonë shqipe janë po aq të zbeta, sa edhe ato të përkthimit italisht gati në prozë. Po ato do t’i sjellin gëzim lexuesit, në këtë muaj festash, muaj në të cilin çojmë mendjen jo vetëm tek epopeja e re e Partisë sonë, po edhe tek epopeja shekullore shqiptare, veçariërisht tek ajo e Skënderbeut. Dhe, ashtu si e ka thënë Naimi, «Skënderbeu është gjallë», ai është shpirti heroik i popullit të vet.
Mos të trembi nata, djalë?
Yjtë lart, që na vështrojnë,
prej frike nuk drithërojnë,
as nga ndonjë dhemkë e shkretë.
Trim mbi trima, Skënderbeu, –
vaj! ç’u bë sot pallë e larë
dhe zemr’ e çeliktë? vaj! –
s’desh t’ja dinte nëpër terr.
Mbi dorinë e tij rrebesh,
digjte si rrufe armiqtë
dhe liqeni dridhërohej,
dridhërohej, ngrinte valë.
Dridhërohshin yjtë, djalë,-
jo prej frike, as prej dhemke:
u jip dritë e shpirt kreshniku.
Dhe kur yjtë i puthte agimi,
zbehshin prej gëzimit, djalë.
Pas betejës
Lufta filloi si heshtur e pa u ndjerë.
Në fillim me ca zëra pëshpëritës nëpër tavolina me ndonjë filxhan kafeje përpara. Pastaj më mirë, më me bujë e dhunë, gjersa arriti kulmin me goditje grushtash, karrigesh, shishesh bosh. Shkurt, u bë një kasaphanë e vërtetë.
Kaq subjekti i tregimit apo më saktë i qindra ngjarjeve me horror, që i lexojmë nëpër libra, që i shfaqim ekraneve. Dhe dihet “deux ex machina” e tyre. Pas dhjetëra plagësh heroi kryesor puth epshëm partneren…
Por unë nuk e kam fjalën për këto fakte të njohura e të stërnjohura. Sepse shumë prej tyre luhen në realitet, madje jo larg tej deteve a matanë dherave, por brenda këtyre kilometrave katrore të vendit tim. Mua më ka brejtur gjithmonë fillimfundi i këtyre horroreve, që herë pompohen, herë pushtojnë jo vetëm ekranet, por edhe gazetat me titujt bombastikë, madje edhe xhamat e ndonjë godine, që shërbejnë si objekte shënimi me llastiqe nga të vegjëlit nga zero deri në njëmijë muaj. Në qeverira nxitohet menjëherë që të bëhet parada e sukseseve madhështore me kaq apo aq përqind dhe nga ana tjetër ngrihen tarifat e kontributeve, (fjalë ndërkombëtare kjo), sikur bota po pasurohet e sidomos punonjësit e thjeshtë dhe nëpunësit.
Pas çdo beteje shiten trimëritë e luftës dhe e bëmave të prijësve, madje thuren epope të tëra të tipit homerik për të lavduar e shpalosur vitalitetin e vetes. Se janë prijësit ata që kanë fuqi të jashtëzakonshme.
Lufta e Trojës zgjati dhjetë vjet, por jehona e saj ka dy anë: një që duket dhe një që shpiku Kalin e Trojës. Megjithatë prijësit ishin gjysmëperëndi, të pathyeshëm, të vdekshëm, por viganë, trima e dinakë, tradhtarë e spiunë, mashtrues e gënjeshtarë. Se është e pamundur prijësi të jetë i kulluar. Ndryshe nuk do të shpikeshin luftërat
Për çudi, ne lojën e shahut ushtari i thjeshtë rnund të bëhet mbret jo se lëviz një kuti përpara (ai prapa s’kthehet), por sepse ha anash.
Kalorësit, oficerët, kalatë, mbretëresha, mbreti dredhojnë, ecin përpara, prapa, nga të jetë ana e betejës.
I gjori ushtar duhet të mbajë edhe flamurin në atë sulm të tipit jeniçer, pilot vdekjeje, kamikaz dhe e kap shpata, shigjeta, plumbi. Që flamuri të mos mbetet bosh, nxitojnë oficerët, kalorësit dhe s’pushojnë së rrahuri gjoksin për trimëritë e tyre të jashtëzakonshme. Këta flamurtarë pas beteje nuk i duroj dot jo fizikisht, por për gjuhën e gjatë që ngre kala mburrjesh të tipit “doni më për Belulin?”
– Unë ta rregullova, – u hodh njëri nga shefat e mi.
– Ta rregullova unë, – tjetri më futi krahun.
– Ehu, – shtoi tjetri andej nga fundi, – sa kohë kisha që i lutesha shefit për të të rregulluar ty
– Ore, – ua prita, – nuk po di kujt t’ia jap kafenë më përpara. Ata varën veshët e shtrembëruan noçkat. Kaq qe beteja ime.
Flamuri mbeti pa flamurtarë, sepse asnjëri prej tyre nuk mori pjesë në betejë si ushtar i thjeshtë.
– Pas beteje të gjithë bëhen trima e flamurtarë, – thashë me vete dhe ua ktheva shpinën.
Koha
Koha ecën me diell, me shi. Ecën e nuk ndalet. Jetojmë në këtë kohë, jemi pjesë e saj. Koha, djepi ynë. Sa i vogël njeriu para kohës së madhe! Koha ekziston edhe pa orën time, edhe pa tiktakun e saj. Orën e shpika unë, që t’i ha kohës kohën. S’ka orar zyrtar që mat kohën. Se edhe koha korruptohet. Dhe ajo është shitur në kohët moderne.
Sa kohë na ka ikur! Nuk e di kohën para Krijimit, në fillesën e saj. U desh një qendër që koha të vertitej rreth saj. Dielli kryeperëndia. Ai lëviz rreth vetes. Koha e tokës brenda këtij rrethi. E toka erdhi deri në ditët tona. Nga qeliza e parë deri te njeriu. Nga njëqelizori te njeriu-uzinë modeme.
Por koha ecën. Ne mundohemi ta ndjekim pas. Si pleqtë. Ka edhe që ecin mbrapsht. Ndryshe do të mbeteshin pa binjakë siamezë gaforret. Se edhe ato ecin mbrapsht. Thonë nga frika. Po ne pse ecim vetëm mbrapsht? Kemi kaq kohë që ecim, pa ditur ku na shpien këmbët. Koka na sillet rrotull. Mos vallë instikti për të mos e ndjekur kohën? E ndjekim pa ditur se një ditë do të na lërë pas. Nga ankthi i fundit të pashmangshëm, ndërrojmë drejtim. Ndoshta na harron. Por ajo nuk harron kurrë. Harrohemi ne me ecjet prej gaforreje.
Koha, djepi dhe varri ynë. Koha, dashuria dhe fatkeqësia jonë. Prapë ligji i të kundërtave, që lëvrin në një hapësirë ku luajnë djepi dhe varri, gëzimi dhe hidhërimi, dashuria dhe urrejtja. Më jepni një çast lumturie. E di që nuk është fushë me lule. Ai nuk vjen vetë. E mira do kërkuar. E keqja vjen pa ftuar. Ne nuk e dimë ku është e mira, ku e keqja. Të mirën ia bëjmë botës, të keqen vetes. Kot nuk thonë koka bën, koka pëson. Të duash jetën do të thotë të duash kohën. Qindra orë, minuta, sekonda shkërrmoqim me duart tona e pastaj s’na mbetet gjë tjetër veç aheve e uheve, që na vishen si rrobë trishtimi e brenge. Të isha edhe një herë i ri.
– Po kur qe i ri, çfarë bëre?
Ironi therëse që më dogji veshët. U pendova për atë që thashë. Se s’më ka faj njeri për kohën e vrarë kot.
E dua kohën. S’ka nevojë aspër ideologjizma, as për postulate, aforizma, horoskopë, por shtrydhje e kohës. Ah, pimë kohën, tavernave. Hidh kupa e puth çupa… Qejf, qejfli, qejflinjtë. Sarhoshët e kodoshët, të velurit nuk dinë si ta shtyjnë kohën. Na iku koha konferencave të shtypit. Qëllimi? Si ta frenojmë kohën. Por koha s’kthehet. Më sa kthehet lumi nga deti në burim. Njeriu e ka kohën në dorë. Kohën e tij, kuptohet. O e frenon, o e shpejton. E frenon me ecjet prej gaforreje. E shpejton me fluturimin e shqiponjave. Ndryshe humbet dashuria për kohën. Ose koha të bëhet varr. Ose varri të harrohet. Kujdes, se të shkon qeni te guri i varrit. Kohë që ecën, ecën e pastër si loti, si vesa e mëngjesit…
Fjalë të urta të popullit
Tradhtar a aj qi menon me hangër veç vetë, e e shet vatanin veç për qata.
Drenicë-Kosovë
Vendi i huej të han.
Vuthaj-Guci
Vendi yt të bën trim.
Jug
Venin e huj fort ta ldofshin e kamët mos ta kërkofshin.
Lurë-Dibër
Veni yt s’bahet i huj e veni i huj s’bahet i yti.
Kosovë
Vetëm në vendlindje flihet qetë.
Korçë
Vjen i huaji e bën baxhanin.
1
Arbëreshët e Italisë
Yti, edhe në të hëngërt mishtë, kockat do të t’i ruajë.
Skrapar
Zogu, ngado të vejë, prapë kthehet në folenë e tij.
Jug
Arbëreshët ngë shesnjën gunë ndër ta.
2
Arbëreshët e Italisë
Arnaut, he, arnaut, në ven të bukës po blen barut!
Kosovë
Besë e shqiptarit— si purtekë arit.
Jug
Çorbën e hazmit nuk e han shqiptari.
Tropojë
Dy milion kur hamë bukë, dyqind milion kur bëjmë pushkë.
Jug
E përpjek, e thyen pas trari, po s’e ul kokën shqiptari.
Jug
Fjal’ e shqiptarit — si spat’ e dardharit.
Dardhë-Korçë
Gjakut të derdhun të shqiptarit i bjen dielli e nuk e than, i bjen shiu e nuk e lan.
_______
1) mburravec, mendjemadh
2) Arbëreshët (shqiptarët) nuk i mburren njëri-tjetrit.
Per”Alba – Dansk” Shkodrani
Leave a Reply