Arta Marku
Rreth librit udhëpërshkrues të Jan & Kora Gordon, nëpër Shqipërinë e verës së vitit 1925
E përfytyrova ulur mbi një stol
të vogël, para një kavaleti,
me paletën e bojërave në
dorë. Por mund të ketë qenë
edhe thjesht një bllok vizatimi
mbi të cilin skiconte me laps
ndonjë perspektivë rruge me
kalldrëm dhe avlli të larta
shtëpish prej nga dallohen
majat e pemëve frutore.
Tekefundit çfarë kam më të
lehtë të marr me mend është rezultati,
bardhezi apo me ngjyra, për shkak të
imazheve të pikturave të saj që gjenden
në libër (Dy bredharakë në Shqipëri,
shënime udhëtimi, Jan & Cora Gordon,
përkth. E. Frashëri, botimet Jozef). Por
mund të përfytyroj gratë vendase që e
kanë rrethuar piktoren e huaj, kalimtare
të rastësishme që nuk i bëjnë dot ballë
tundimit për të ndaluar e marrë vesh
diçka më shumë. Një grua që pikturon mu
në mes të rrugës! Nuk është një pamje
që i shfaqet syrit përditë. Është ngjarje
që duhet shënuar. E pastaj kushedi se
për sa kohë të gjatë do të shndërrohet
në një temë bisede mes fqinjash. Aq të
gjatë madje sa, me shumë gjasë, do t›ua
kalojnë vajzave e vajzat vajzave të tyre,
historinë e gruas, ardhur nga një vend i
largët, që hapte letrat në mes të rrugës e
ia niste të vizatonte ç’i shihte syri. Qe një
ngjarje pra, në jetët e tyre të rrafshëta, ku
gjërat që duheshin bërë gjatë ditës ishin
të përcaktuara qysh më parë, e brez pas
brezi nuk ndryshonin.
…Ishte kapërcyelli i çerekut të parë të
shekullit XX. Ishte vera e vitit 1925, kur
Cora Gordon me të shoqin, vendosën
të merrnin rrugën nga ishulli i madh
në perëndim të Europës ku jetonin, të
kaptonin detin e pastaj përmes kontinentit
të bënin përpara drejt lindjes… derisa të
mbërrinin në Shqipëri. Atë fillimshekulli
tashmë ishte zakon i konsoliduar që
Ballkani të përfshihej në itinerarin e Grand
Tour-it të famshëm. Kështu ishte edhe
për Jan dhe Cora Gordon-in, udhëtarë
të sprovuar për më tepër. Ata i kishin
rënë sakaq kryq e tërthor Europës dhe
shënimet e tyre të udhëtimeve, i kishin
botuar. “Dy vagabondë në Spanjë”, “Dy
vagabondë në fshatin francez”, “Dy
vagabondë në Suedi”, “Dy vagabondë në
Ballkan”… ishin sakaq në librari me emrat
e Gordon-ëve mbi kopertinë, e tani radhën
e kishte Shqipëria. Pse jo, tekefundit,
Edith Durham-i i kish botuar librat e saj
për këtë vend dhe intriga ishte bërë e
parezistueshme. Ndoshta ishte koha për ta
vërtetuar vetë: a kishte të drejtë Durhami?
Madje mund të shkohej edhe më larg në
kohë për të gjetur nxitje: a thua të ishte ky
vend aq romantik e ekzotik sa Lord Bajroni
kishte thënë më se një shekull të shkuar?
Përfundimisht Gordon-ët nuk patën asnjë
ndërdyshje teksa u ngarkuan me kavaletin
portativ, telajo e letra, me bojëra e lapsa,
me veglat e tyre muzikore, me baulen
me gjërat e nevojshme dhe një pasdite të
nxehtë vere, e gjetën veten duke zbritur
nga një anije, në Portin e Durrësit, e prej
aty drejt e në Tiranë… “Vagabondët” ishin
sërish në rrugë…
Sot, gati një shekull pas vizitës së
britanikëve, dhe botimit të shënimeve të
tyre në gjuhën angleze, libri ka ardhur
në shqip nga Edgar Frashëri me titullin
“Dy bredharakë në Shqipëri”, sipas
zgjedhjes së përkthyesit për ta paraqitur
fjalën vagabond. Epo Gordon-ët nuk ishin
vagabondët sipas kuptimit që fjalori i
shqipes ofron. (“Dy endacakë në Shqipëri”
e ka përkthyer titullin Afrim Karagjozi
në një përmbledhje që i bën, mes të
tjerash, edhe shënimeve të Gordon-ëve,
të botuar në librin e tij zonjat angleze në
Shqipëri, botimet Skanderbeg Books).
Por te varianti i Edgar Frashërit dua të
rrimë, pasi përkthimit të tij i jam referuar,
i vetmi variant i plotë i librit të Gordonëve, i botuar në gjuhën shqipe. Ndaj le t’i
quajmë, siç edhe përkthyesi në shqip ka
vendosur t’i quajë, bredharakë…
Pra, ndoshta më mirë: bredharakët ishin
sërish në rrugë!
Çfarë ata gjetën në rrugëtimin e tyre
disamujor, na shfaqet ne shqiptarëve
si një lloj pasqyre që na vihet përpara
e ku herë njohim tiparet tona, të cilat
shpesh na bëjnë të buzëqeshim apo të
befasohemi nga përkimi, e tjetërherë, pse
jo, të zhgënjehemi nga mospërputhje të
mundshme mes mënyrës sesi ne e shohim
veten dhe mënyrës sesi na shohin të tjerët.
Autorët duken të ftohtë, ndryshe e thënë,
të aftë për të rrëfyer drejt çfarë shohin
e dëgjojnë, të pandikuar. Por me gjasë,
diku-diku emocionet i pështjellojnë edhe
ata, dhe ndonjë inat i vogël, i bën të
shfryjnë, ku ta dish, ndonjë mllef a ndonjë
pakënaqësi të rastit. Por mund të jetë
edhe një moskuptim nga ana e tyre. Apo,
mos ndoshta gjithsecili lexues shqiptar
kështu do të mendonte, kur ndonjë
koment për shqiptarët nuk i shkon shumë
për shtat? E vështirë të thuhet. Por le t’i
kthehemi momentit kur ajo, Cora Gordon
pra, ka hapur kavaletin, apo bllokun
e madh me letra vizatimi dhe skicon
peizazhin para të cilit ka qëndruar…
Është një çast kundrimi para pasqyrës.
Jemi ne, shqiptarët, dhe në sipërfaqen
prej argjendi përballë, spikat një nga
tiparet tona, tipike, shqiptare…
***
Cora pikturon e rrotull saj një tufë grash.
Padyshim një punë i ka detyruar të
kapërcejnë portat e oborreve. Ama një
çudi e paparashikuar, i ka bërë të mos
kthehen menjëherë, me të mbaruar. Një
figurë e çuditshme është aty përtej, një
grua për më tepër. Nuk është se ato janë
të tronditura nga vizatimi a piktura. Nuk
është koha e Edward Lear-it që mbërriti
në Shqipëri në mes të shekullit XIX, kur
shqiptarët, të terrorizuar nga “vjedhja” që
ai i bënte rrethepërqarkut, e gjuanin me
gurë. Kanë kaluar 75 vjet nga ajo kohë,
dhe kushdo është i lirë të vizatojë. Por, siç
thuhet lart e poshtë, kjo grua e ka diçka
që nuk shkon. Diçka që të çudit, përpos
faktit që pikturon në mes të rrugës, diçka
të cilës vështirë t’i japësh përgjigje e për
pasojë e lë kureshtjen therëse. Ajo grua
e ka një burrë. Është i shoqi, me të cilin
ka ardhur nga përtej detit. E megjithatë,
në vend që të ketë një fëmijë në krahë
apo përdore, ajo ka thjesht penelin dhe
përqendrimin te kuadrati i letrës që duhet
mbushur. Kurse gratë duan ta shuajnë
kureshtjen me çdo kusht:
-Ai atje tutje është burri? Ju jeni të
martuar? Sa vjet keni që jeni të martuar?
Dhe ai, burri, është në rregull? Dhe ju
sërish nuk keni fëmijë!? Po pse kështu!?
E njëjta pyetje rreth së cilës sillen e
përsillen, sepse gratë duan me çdo kusht
të kuptojnë se si është e mundur që një
grua e martuar nuk mendon të mbushë
prehrin me fëmijë, por thjesht dhe vetëm
të marrë rrugët me të shoqin e të zbulojë
vende të largëta. Ku janë fëmijët!? Ku janë
djemtë për më tepër!? Trashëgimtarët!?
Shqiptarët kureshtarë? Ndoshta është
krejt e natyrshme, njerëzore gjithsesi,
të kuriozohesh për gjëra që janë larg
mënyrës tënde të të funksionuarit. Epo
është, si të thuash, kureshtje për të
panjohurën, për botët e paeksploruara,
planetët e largët, kozmosin, galaktikat,
për faqen e pasme të hënës… Ama
kureshtja e shqiptarëve është edhe në
nivele të tjera. Jo thjesht për të marrë
vesh se si është e mundur që ekzistojnë
njerëz që duken ndryshe nga ata. Ndryshe
në pamje, veshje apo në sjellje, njerëz
që jetën e ndërtuakan në mënyra krejt
të pazakonta. Sepse shqiptarët janë
kureshtarë edhe për të ditur edhe se çfarë
ndodh përtej derës.
Përtej një dere që nuk është e tyrja.
Përtej derës së një dhome hani, ku burrë
e grua nga Anglia duan të çlodhen pas
varavingove të gjata të një dite. E çfarë
presin të shohin?! Për anglezët qe një
befasi e paimagjinuar që fasha e dritës
që hynte nga jashtë, prej poshtë derës së
dhomës, u bllokua papritmas. Akoma më
e paimagjinueshme ishte të shihnin, me të
hapur derën, një burrë të shtrirë sa gjerë
gjatë, me shpresën absurde për të parë
përtej. Hëm. Mirë se erdhët në Shqipëri!
Apo ndoshta e kishin marrë vesh tashmë,
qysh më parë? Në një han tjetër, ku kishin
bujtur disa ditë të shkuara, një dritare e
vogël, e cila për të izoluar dy kthina fjetjeje
ishte lyer me bojë vaji, qe gërvishtur diku,
aq sa për të lejuar syrin për të vëzhguar
lehtësisht çfarë ndodhte në anën tjetër.
Dhe kureshtja vazhdon. Nga dita në ditë
një kureshtje e pa dëgjuar më parë, nga
qyteti në qytet një sjellje e re kureshtare.
***
Dy bredharakët kanë një vëzhgim të
mprehtë. Tekefundit për të vëzhguar kanë
ardhur. Por, sidoqoftë, nuk ka si i shpëton
vëmendjes, diçka që haset për herë të
parë, një sjellje, një veprim a një qëndrim,
me të cilin kurrë s’je hasur. Kësisoj edhe
për Gordon-ët, ishte një herë e parë
ballafaqimi me mënyrën se si këta njerëz,
që i takuan në verën e vitit 1925, i shihnin
të huajt. Oh, çfarë avantazhesh kishte
në Shqipëri të qenit i huaj! Avantazhe të
jashtëzakonshme.
Jemi sërish mu përpara pasqyrës, duke
kundruar veten e duke e njohur mirë.
A nuk ndodh edhe sot e njëjta gjë? A
nuk është ende sot, në shekullit XXI, një
avantazh i jashtëzakonshëm të jesh i huaj
në Shqipëri? Jan dhe Cora Gordon nuk
do ta kishin pasur të lehtë rrugëtimin e
tyre nga Durrësi në Tiranë, po të kishin
qenë thjesht shqiptarë. Nuk po flasim
për rrugët e shkalafitura nëpër të cilat
fluturonte brinjëthyes fordi-taxi, se fundja
jemi në vitin 1925, por çështja është
vetëm se sa vetë do të mbante brenda
ky automobil… Me siguri aq shumë sa
mbanin edhe furgonët e linjave qytetëse
a ndërqytetëse të viteve ’90 a fillimviteve
2000, ku nuk kishte një centimetër katror
të lirë e ku udhëtarëve s’u mbetej veç të
mjaftoheshin me të vetmin avantazh që,
duke qenë aq ngjitur, nuk do të vriteshin
nga frenimet e papritura, apo rëniet në
gropa. Pra, nëse fordi që çoi Gordon-ët
nga Tirana në Durrës nuk u tejmbush në
atë mënyrë, me pasagjerë të panumërt që
do t’i hipnin sipër pa vramendje njëritjetrit, ndodhi për të vetmen arsye se
në ndenjëse ishin rehatuar dy të huaj. E
pastaj, sërish pse ishin të huaj, ata patën
fatin të priteshin gjithandej si mysafirë
të dorës së parë apo të gjenin vendet më
të mira të mundshme hoteleve. Madje ia
dolën të gjejnë dhomë fjetjeje edhe në
Tiranën e tejmbushur me deputetë, të
cilët për shkak të Parlamentit që kishte
seancë, i patën bllokuar hotelet e nuk
kishin lënë shtrat të lirë… Do ta kishin
gjetur gjithsesi edhe sikur shoqëruesit
t’i duhej të zhdëpte në dru hotelxhiun…
sepse ishin të huaj.
***
A do të thotë sa më sipër se e kundërta
është e vërtetë? Pra: a do të thotë që
duke pasur konsideratën më të lartë për
çdo të huaj, shqiptarët kanë një mungesë
të theksuar konsiderate për veten? Jo
për veten mirëfilli, por për shqiptarët
në përgjithësi. Për shqiptarët e tjerë,
domethënë, gjithnjë duke e përjashtuar
veten. Po, edhe kjo është e vërtetë! Kështu
thonë Gordon-ët, por me ta lexuar prej
tyre kujtohesh që ky është tipari tjetër që
ti e sheh në pasqyrë dhe ia njeh vetes.
“Brenda tri ditësh, – lexohet e zeza mbi
të bardhë në librin Dy bredharakë në
Shqipëri – në secilën bisedë ose intervistë që
patëm me këdo, na thoshin në konfidencë
se Shqipëria ishte një vend i mjerë që kishte
kryesisht banorë të neveritshëm. Secili
përpiqej të linte të kuptohej se ai vetë kishte
një shpirt mbi nivelin e bashkatdhetarëve
të tij dhe se ne, si ardhacakë të një sfere
më të lartë, nuk duhej ta gjykonim atë nga
vogëlsirat përreth… “Ju edhe unë”, dukej
sikur theksonin, “jemi vëllezër të ndriçimit të
mendjes, të gjithë të tjerët janë të varfër dhe
llum” …Ky lloj vetëzhvleftësimi pothuajse i
pandryshueshëm, u bë gati universal”…
Shenjë inferioriteti, tipike shqiptare?
Me gjasë. Le t’ua lëmë psikologëve
interpretimin.
***
Dy bredharakët në Shqipëri, s’bëjnë tjetër
veç dëshmojnë, dhe shihet se nuk e kanë
aspak gabim, tek flasin për hollësi tipike
dhe individualitete me të cilat janë hasur,
gjatë bredhjeve të tyre.
Për shembull, a nuk është e vërtetë
që të huajt në Shqipëri nuk e vrasin
mendjen të flasin shqip? Është pothuaj e
panevojshme për ta. Janë shqiptarët që i
flasin gjuhët e tyre. Edhe kur nuk është
pikërisht ashtu, shqiptarët do të përpiqen
gjithsesi të shmangin të folurit shqip.
Gordon-ët kishin studiuar pak shqip
para se të niseshin, kishin marrë mësime
nga një student shqiptar. Madje, kishin
hartuar edhe fjalorthin e tyre. Por pak u
hyri në punë, sado e çuditshme të duket.
Ndoshta do të ishin marrë vesh më mirë
nëse shqiptarët do të kishin folur shqip
me dy anglezët. Por zgjedhja ishte tjetër.
Jo se flitej anglisht kudo nëpër Shqipëri.
Aspak. “Mbi ne – shkruajnë Gordon-ët –
lëshonin fjali ku përziheshin pa lidhje fjalë
nga gjermanishtja, bullgarishtja, italishtja,
serbishtja, greqishtja, rumanishtja, gjuha
amerikane dhe bile turqishtja. Nganjëherë
disa gjuhë të përziera në një fjali. Njerëzit
që dinin një ose dy fjalë në gjuhë të huaj,
e përsëritnin atë me këmbëngulje duke i
kaluar kufijtë e arsyes, kurse ata që ishin
të paditur, nxitonin të kërkonin ndihmë te
ndonjë poliglot i pakuptueshëm, ndërkohë
që po të flisnin në gjuhën e vet, me pak
mundim, mund të merreshim vesh shumë
kollaj”.
Sërish, ne para pasqyrës dhe ky është
rregull në librin Dy bredharakë në Shqipëri.
***
Padyshim ka edhe përjashtime nga
rregulli, që ndoshta me shumë gjasë, siç
ndodh rëndom, s’bëjnë veç përforcojnë
rregullin. E megjithatë, duhen
përmendur edhe përjashtimet, rastet e
herëpashershme, apo të rrallëhershme,
kur Gordon-ët nuk thonë çfarë ne presim.
Madje thonë diçka që jo vetëm s’na ka
shkuar në mendje, por mbi të gjitha,
diçka që edhe po ta mendojmë gjatë, nuk
tingëllon si e saktë. Imazhi në pasqyrë
është disi i turbulluar dhe, ka të ngjarë,
nuk na përket. Ndoshta, ndonjëherë
Gordonët ngatërrojnë varfërinë me
mungesën e mikpritjes. Tjetërherë disa
rregulla të vendosura e të ruajtura brez
pas brezi, u duken abuzive, ndërsa
s’janë veç të kushtëzuara nga nevoja
për mbijetesë… E tek tuk, pse jo, të
huajt hasin me diçka që negativiteti
mund të paraqesë. Fundja njerëz janë
edhe shqiptarët e si të tillë, shfaqen në
shumëformësinë e tyre.
Në fakt, Gordon-ët nuk i gjejmë
ekstremisht të mrekulluar, sikurse, sa
për të dhënë një shembull, amerikanja
Roze Wilder Lane duket në një letër që i
shkruante së ëmës. Në paragrafin ku ajo
përshkruan shqiptarët nuk ngurron aspak
të thotë: “Ata (shqiptarët) kanë trupa të
mahnitshëm, duar e këmbë të ndërtuara
bukur hollë, me thonj të përkryer në
formë bajameje, fytyra të zgjuara, të
këndshme, të gjalla, aq të pashme sa nuk
ta përshkruaj dot…” Jo, Gordon-ët nuk
entuziazmohen kësisoj. Por, nga ana
tjetër, janë fort të bukur një pjesë e mirë e
burrave shqiptarë të pikturave të tyre…
Për hir të objektivitetit që ia kanë vënë
vetes qëllim qysh në krye të herës, nëse
diçka i magjeps veçanërisht, padyshim
që e shënojnë në libër. Për shembull ata
thonë se Gjirokastra ishte një mrekulli
befasuese… një qytet i veçantë që ia vlen
të përshkruhet… sepse nuk mund të ketë
qytet tjetër në botë si Gjirokastra.
Diku tjetër, për befasinë tonë, Gordonët shkruajnë: “Zëri natyral i shqiptarëve
është i fuqishëm dhe bindës. Do të ishte
çudi nëse, në të ardhmen nuk do të kemi
nga Shqipëria, këngëtarë të mëdhenj të
operës.” E pra, ja ku është, sërish në këtë
pikë, pasqyra ku shihemi, me sipërfaqe
veçanërisht të kthjellët dhe imazhi ynë
në të veçanërisht identifikues… Ndërsa
përfytyrimi na çon në skenat e mëdha
bashkëkohore të operave të Europës,
ku ngjiten triumfues soprano e tenorë
shqiptarë…
***
E pra, në pasqyrën që na vënë përpara
Gordon-ët, ne shohim veten, pothuaj
përpikërisht ata që jemi. Të paraqitur
saktësisht, falë ftohtësisë së përshkrimit
mbi të gjitha, nga dy bredharakët anglezë.
Me shumë gjasë, të paktën sa herë flitet
për karakterin dhe mendësinë shqiptare,
pasardhësit e tyre sot do të kishin shkruar
të njëjtin libër për shqiptarët, duke vijuar
të jenë, pasqyrues…
Leave a Reply