Historia e sotme flet për dy varre të Sabatai Zvi (Tsevi) : një në Ulqin dhe tjetra në Berat. Ndoshta ai mund të jetë varrosur në të dyja, po të supozojmë se pas vdekjes së tij në Ulqin, për ti shpëtuar marrjes së kockave të tij si hajmali dhe përdhunimit të varrit, trupin e tij ta kenë çuar në malin e Tomorrit, në Berat, ku kishte një komunitet të rëndësishëm çifut dhe ku hebrenjtë ndjeheshin të sigurt.
Një “Mesi” në malin e Tomorrit ?!…Kjo histori e vjetër duket si legjendë, por ajo nuk është e tillë. “Varri i çifutit”, siç e quan ende populli brez pas brezi vëndin në majën e malit të Tomorrit, bektashinjtë shqiptarë e kanë vizituar shpesh dhe nderimet për të kanë qënë të gjithëkohëshme, pasi ai nuk ishte varri i një hebreu të thjeshtë por varri i një prej personazheve më zhurmëmëdha të hebraizmit gjatë perandorisë otomane. Një personazh aventuresk, i vetëshpallur “Mesi”, njësoj si Moisiu i vërtetë i tregimeve biblike, një Mesi që kërkoi ti kthente hebrenjtë e botës në atdheun e tyre, në tempullin e mbretit David.
Në shekullin e XVIII-XIX-të dhe gjysmën e parë të shekullit XX-të, dukej se historia e “Mesisë me çallmë” ishte harruar, por fill pas krijimit të shtetit të Izraelit, presidenti i parë Ben Gurion i kërkoi ambasadorit të tij në Sofje që të shkonte në Shqipëri për të vertetuar nëse varri në malin e Beratit ishte varri i Sabatai Zvi apo jo. Dhe ambasadori hebre, siç dëshmon dhe korespondenca me Ministrinë e Jashtme shqiptare, e vizitoi Tiranën dhe malin e Tomorrit, dhe relatoi se ky varr mund të ishte sipas të gjitha gjasave varri i Sabatai Zvi. Vite më vonë, disa historianë hebrenj që i u kushtuan historisë së diasporës çifute, eksodit shumëshekullor dhe ngjarjeve të mëdha të historisë hebraike, filluan të kërkojnë dhe te rilevojnë edhe këtë figure që spikat në lëvizjet mesianike hebraike dhe që kishte bërë aq zhurmë në fundin e shekullit XVII-të dhe fillim të shekullit XVIII-të. Por kush ishte vërtet ky njeri kaq karizmatik, që u bë një figure mitike, aq sa hebrenjtë e Evropës besuan në predikimin e tij se ai kishte ardhur ti printe gjithë hebrenjtë në token e Shenjtë, në Tempullin e mbretit David.
Sabatai Zvi lindi në 1626 në komunitetin hebraik të Izmirit në Turqi dhe i jati i tij quhej Mardoshe Zvi. Por në fakt fëmijërinë ai e kaloi në More, që atëherë nënkuptonte vëndet Greqi-Shqipëri, dhe konkretisht në Patra, ku janë gjetur dhe dokumente të vjetra të familjes Zvi. Atje ai studioi Talmudin (librin e shenjtë) dhe më pas ndoqi të jatin në Smirnë (Izmir). Historianët thonë se në adoleshencë ai ishte një djalosh i ekzaltuar, me turbullime psikologjike, me eufori dhe rënie pastaj në gjëndje depresive dhe ndjenja persekucioni, çka do ta pushtonin gjatë gjithë jetës së tij. Për herë të pare më 1648, ai na flet për “misterin hyjnor” dhe më 1662, pas bredhjesh të gjata deri në Jeruzalem, ai u lidh atje me komunitetin çifut dhe me profetin e Gazës, Abraham Nathan, i njohur më vonë si mbrojtës i Mesisë dhe teolog i lëvizjes. Pra fillimet e lëvizjes mesianike janë takimi i tyre më 1665 dhe kjo ndodhi sepse Nathan pati një imazh sikur Zvi ishte në vendin e Mesisë, dhe këtë ai e besoi. Që nga ajo kohë Sabatai u shfaq si i “dërguar i Zotit” dhe ideja mesianike u perhap në të gjithë Orientin, duke pushtuar dhe Perëndimin e duke shkuar gjer në Jemen. Madje Nathan njoftoi se Sabatai do të shkonte të fitonte kurorën e sulltanit në Stamboll dhe që andej do të kthehej me gjithë hebrenjtë e botës drejt Tokës së premtuar, Jeruzalemit. Dhe Sabatai do të nisej drejt Stambollit…Por anija e tij u kap në detin e Marmarasë më 1666. Turqit e lidhën, e zbritën në tokë dhe e çuan në Stamboll e pastaj në Gallipoli, ku e burgosën. Por ndërkohë lëvizja sabataiste filloi të zgjerohej edhe pse Mesia ishte në burg. Një çifut i njohur polak, Nehemia, shkoi ta takonte në burg, por menjëherë u zu me të dhe e shpalli renegat, duke e denoncuar si rrebel. Për këtë akuzë komuniteti hebre e përzuri atë nga gjiri i tij.
Mesia me çallmë
—-
Sabatai është një nga personazhet më të habitëshme të lëvizjes mesianike hebraike se ishte i vetmi që pranoi të konvertohej në një fe tjetër. Një Mesi i konvertuar ishte një tronditje në gjithë psikikën hebraike dhe ky lajm ra si bombë. Ata mund ta pranonin atë si Mesi të martirizuar apo të kryqëzuar, por jo të konvertuar. Por profeti i Gazës dhe të tjerët besonin gjithnjë se ai ishte Mesia. Gjithë pyetja ishte: a i ktheu ai kurrizin çështjes hebraike apo çfarë? Disa e justifikonin se zgjidhja e çështjes hebraike nuk mund të bëhej me luftë frontale dhe se kalaja duhej marrë nga brënda. Kështu, shumë hebrenj u konvertuan në turq dhe bënin një jetë fetare të dyfishtë: si hebrenj dhe si turq njëkohësisht. Por sytë e tyre ishin të drejtuara gjithnjë nga Jeruzalemi. Por si kishte ndodhur shndrimi i tij ?
Një nga dëshmitarët e asaj kohe, siç do të shkruajë dhe studjuesi anglez me origjinë çifute G.Scholem, tregon për arrestimin e tij me urdhër të vezirit të madh Ahmed Qiprilliu, i cili ishte me origjinë shqiptare dhe nga një familje që do të nxirrte disa vezirë. Qiprilliu njihej si një njeri me kulture dhe i moderuar, që e shmangte gjakun kur kjo nuk ishte e nevojshme. “Madje ai habitej, – shkruan Scholem, – se si ky Mesi donte ta merrte perandorinë pa asnjë përgatitje ushtarake, por vetëm me predikime.”
Një ditë Sabatain e nxorrën para divanit të vezirit të madh. Përveç çifutëve, të gjithë të tjerët menduan se ai do të ekzekutohej. « Sabatai fliste një arabishte të përsosur, – shkruan ambasadori i Republikës Veneciane në Stamboll, Ballarino, – aq sa veziri, ky njohës i madh i gjuhësisë dhe i letërsisë, e vlerësoi shumë. Madje veziri i dha të drejtë që dhe në burg të bënte ceremoni fetare hebraike”.
Pikërisht në këtë kohë, me dhjetra mijra hebrenj i lanë vëndet e tyre nëpër Orient dhe Evropë dhe u dyndën drejt Stambollit ku mbahej mbyllur Sabatai. Ata mbushën rrugët dhe sheshet dhe prisnin Mesinë që tu printe drejt Jeruzalemit. Nga ana e tij, ambasadori Barouch d’Arezzo përshkruan skenën e ardhjes së Sabatait në Stamboll në pallatin e Sulltanit. « Kur hyri te sulltani, ai tha : « Paqja qoftë me ty ! » Ndërsa Sabatai i u përgjigj : « Paqe mbi ty ! » Një shërbëtor solli një rrobë dhe një tjetër një nga turbanët e sulltanit. Ata e veshën dhe e quajtën Mehmed, ashtu siç quhej dhe sulltani. Pastaj sulltani dha urdhër që Mehmed Kapici Bashi-së ti jepej një shumë parash »… Një dëshmi tjetër tregon se në Stamboll, sulltani e vuri atë përpara alternatives: ose të konvertohej dhe të bëhej turk ose ndryshe do ti pritej koka. Dhe Sabataoi zgjodhi të parën: të kthehej në një mesi me çallmë. Kështu Sabatai i shpëtoi hebrenjtë e mbledhur në Stamboll nga masakra. Më vonë sollën dhe gruan e tij. Ishte sulltanesha-nënë ajo që e ktheu atë në turke. Sarah u quajt Fatime. Madje Sabatait i dhanë të drejtën të mbante dhe një grua tjetër. Kështu Sabatai ishte i lirë në predikimet e tij, por shpejt ai do të bëhej i rrezikshëm, pasi filloi ti nxisë hebrenjtë që grumbulloheshin gjithnjë e më shumë për atdheun e tyre, Izraelin.
Kthimi nga eksodi
—
Endrra e çdo hebreu ishte atëhere kthimi në Jeruzalem dhe shfaqja e Mesisë, e trumbetuar nga profeti Nathan ngjalli shpresa të mëdha, veçanërisht në komunitetet hebraike të Evropës, si në ato të Livornos, Venecies, Firences, Ankonës apo në vëndet gjermanike, flamande, në Amsterdam, e gjetkë. Më 1666, hebrenjtë e Vjenës i kërkonin mbretit perandorak që ti linte të shkonin në Jeruzalem. Në Hollandë atë e quanin « mbret të Izraelit » ndërsa në vënde të tjera « bir i Davidit ». Madje u përhap legjenda se kur donin ta arrestonin, ai u ngjit në qiell dhe…zbriti sërrish. Hebrenjtë e pasur i dërgonin rroba të bukura mëndafshi që ai t’i vishte. Kronistët e kohës shkruajnë për qindra femra që qëndronin në sheshet e Stambollit, të eksitura e gjysëm të çmëndura, që pranonin të rriheshin me kamzhik që të mund të nxirrnin “djallin” që kishin brënda tyre. Kështu shkruan një kronist që i referohet lagjes së perëndimorëve të Stambollit, në Gallata. Por Sabatai kishte proklamuar dhe diçka të çuditëshme : kush shkonte të falej në varrin e nënës së tij në Turqi, ishte njëlloj si të falej në Jeruzalem.
Sabatai u shfaq në fakt në një moment kritik për hebrenjtë e Evropës. Përzënia e çifutëve nga Spanja e kishte tronditur botën sefarade (Sabatai ishte përfaqësues i sefaradëve). Po kështu dhe persekutimet ndaj çifutëve ashkenazë në Poloni e Rusi, ku polakët dhe kozakët, me shpatë në dorë kishin filluar ti përzënin hebrenjtë nga pronat e tyre. Këto shpërngulje me forcë, vdekje e drama të mëdha, ishin për hebrenjtë « shenjat » e dhimbjes së lindjes së afërt të Mesisë. Pikërisht kjo atmosferë solli krijimin e sabatizmit në lëvizjen mesianike hebraike.
Që më 1665 ishte përhapur lajmi se Mesia ishte shfaqur në Palestinë, çka i vuri në lëvizje komunitetet hebraike në Hollandë, Gjermani, Venecie, etj. Poetë të shumtë i këndonin tashmë « shfaqjes së Mesisë ». Madje nga një vend në tjetrin qarkullonin zëra se 10 tributë e Izraelit ishin shfaqur në kufijt e Arabisë. Flitej gjithashtu dhe për krijimin e një ushtrie hebrenjsh prej 1 milion e 100 mijë ushtarësh. Në një dorëshkrim të shkruar në Shkup, më 1665, shkruhet se « bijtë e Moisiut kanë zbritur në tokë ». Po në këtë dorëshkrim flitet dhe për manifestimet profetike në Alep dhe Stamboll. Duke parë se Sabatai kishte ndezur ethet e hebrenjve, më së fundi, me kthimin e vezirit Qiprilliu nga lufta e Polonisë, sulltani vendosi ta internojë Sabatain në një fortesë të vjetër të Ulqinit, në Shqipëri. Kështu bashkë me gruan e tij ai mori rrugën drejt Ulqinit, ku më pas do të vinte edhe e fejuara e tij e re, nga hebrenjtë e Sofias. Tashmë dihet se duke e konsideruar veten të shenjtë, Sabatai nuk i prekte gratë edhe pse martohej me to. Ai donte të mbetej i papërlyer. Familjet e grave të tij, kur informoheshin se Sabatai nuk i prekte dhe se ato ishin të dënuara të mos bënin fëmijë, atëhere e hidhnin Sabatain në gjyqin rabinik, pranë rabinit, dhe kërkonin divorcin. Dhe rabini u jepte të drejtën të largoheshin, çka kishte ndodhur me dy gratë e para të tij. Gruaja e tretë, kishte jetuar ca kohë në Itali dhe me të ai fliste në italisht, pasi Sabatai ishte një poliglot i vërtetë.
Studjuesi G. Scholem, për internimin e tij drejt Ulqinit të Shqipërisë mbështetet në informacionin e kronistit francez të asaj kohe De La Croix, i cili në atë kohë ishte në Adrianopojë, ku Sabatai bënte ceremonitë e tij të fundit fetare. Edhe Galland, përfaqësuesi i Francës pranë oborrit të Sulltanit, shkruan se ai do të internohej në More (që në atë kohë kapte zonën Greqi-Shqipëri), në një vënd të quajtur Basani », që siç mendon me të drejtë Scholem, bëhet fjalë për El-Basani, apo Elbasani i sotëm, i cili ishte si kryeqëndër e asaj kohe, duke përfshirë dhe Arnaut-Belgradin, apo Beratin e sotëm. Këtë e pohon dhe kronisti tjetër Leyb.b.Ozer. Kur bije fjala për Ulqinin, Scholem përmënd shkrimet e De La Croix, i cili shkruan se « Sabatai bënte atje jetën e një të dënuari politik. Ai jetonte i izoluar, në gjëndje depresive dhe shkruante letra ». Më 1675 i vjen në Ulqin dhe e fejuara e tij nga Sofja dhe dasma u bë sipas riteve hebraike.
Vdekja e Mesisë
—
Historia e sotme flet për dy varre të Sabatai Zvi : një në Ulqin dhe tjetra në Berat. Në Berat sepse atje kishte një komunitet të rëndësishëm çifut dhe ku hebrenjtë ndjeheshin të sigurt. Aq më epër që Sabatai kishte qënë disa herë në Berat. Nga dokumentet historike dihet që në gusht-shtator të vitit 1676, Sabatai ka udhëtuar disa herë nga Ulqini drejt Beratit. Letra e tij e fundit i ishte dërguar në gusht 1676 komunitetit hebraik të Arnaut-Belgrad, (Beratit), ku kërkonte ti dërgonin një mahzor (libër të Lutjeve për Festat e Vitit të Ri dhe për Pardonin e Madh). Në fakt, Zvi kishte organizuar në Berat pikëtakime me përfaqësues të komuniteteve hebraike të Sofies, Selanikut, Shkupit, etj. Ekziston gjithashtu dhe një letër e rabinit Primo dërguar rabinit tjetër në Beograd, ku ai i shkruan për peripecitë e udhëtimit të tij ndrejt Beratit ku do të takonte Sabatain, i cili atëhere ishte në gjëndje të ekzaltuar. Edhe një hebre tjetër i njohur, Joseph Cohen, një emisar i ardhur nga Perëndimi, zbarkoi në Berat për tu takuar me Sabatain, nga u largua bashkë me një tufë parash që i dha komuniteti i atjeshëm hebraik. Në një letër të Profetit Nathan, shkruhet se ai e kishte lënë Sofjen për të shkuar në Shqipëri që të mund të takohej me Mesinë. Dy javë ai kishte qëndruar në Durrës dhe që andej kishte dërguar një mesazher në Berat ku i kërkonte Sabatait që ta priste, por i ndodhur në gjëndje ekzaltimi, Sabatai nuk e kishte pritur. Kështu Nathan do të shkonte në Kastoria (Kostur) dhe më pas në Shkup.
Sabatai vdiq në 17 shtator 1676, ditën e Pardonit të Madh dhe vdekja e tij u mbajt e fshehtë për një kohë të gjatë nga Nathan dhe besnikët e sabataizmit. Edhe pse varri i tij nuk kishte mbishkrim, njerëzit që shkonin dhe bënin pelegrinazh linin mbi të gurë dhe lule. Ky lloj pelegrinazhi ka vazhduar me shekuj në Malin e Tomorrit, ku zakonisht bektashinjtë shkonin dhe nderonin dhe « varrin e çifutit». Pas vdekjes së Sabatait, profeti Nathan shkoi në Kostur ku jetonin bashkë shqiptarë, hebrenj dhe maqedonas. Pastaj ai shkoi në shtëpinë e një rabini në Kumanovë, ku dhe vdiq. Një legjendë thotë se një ditë, Nathan thirri varrmihësit dhe u tha që ti përgatisnin varrin se do të vdiste para Sabatit. Dhe ashtu ndodhi. Ai vdiq siç e kishte thënë. Por guri i tij u prish gjatë luftimeve të Luftës së Parë Botërore. Pikërisht në një xhirim të ushtrisë franceze « L’Armée de l’Orient » të vitit 1918 dhe që gjëndet në arkivin e ushtrisë në Fort d’Ivry, pranë Parisit, kam parë shqiptarët, hebrenjtë dhe ciganët e Kosturit që bashkëjetonin në një harmoni të plotë. Kuptohet se në trojet shqiptare, hebrenjtë janë gjetur gjithnjë të sigurtë dhe në paqe…
Burimi/Facebook
Leave a Reply